kutubhona

баҳс қилиш тўғри бўлади. Бу тавсия фақат ўз фани, санъати бўйича эътиборга олинади. У ўзининг фани ва унда берилган нарсалар ташқи сиёсатда ўз ўрнини эгаллаган пайтдагина эътиборга олинади. Демак у шўро эмас, бир тавсиядир. Яъни уни халифа ташқи сиёсатни баҳс қилган пайтда талаб қилади. Уни халифага айтилган пайтда халифа уни шунчаки эшитиб қўйиши ҳам мумкин. Лекин халифа ташқи сиёсатдан ва бу тавсиянинг ташқи сиёсат режаларида тутган ўрнидан тўла хабардор бўлиши лозим. Бу тавсияга бундан ортиқ аҳамият бериши тўғри бўлмайди. Чунки агар халифа шундай қилмаса ва тавсияга унинг тавсия эканлигидан кўра кўпроқ аҳамият берадиган бўлса, у ҳолда ҳеч шак-шубҳасиз ташқи сиёсатга хатар туғилади. Ё ташқи сиёсатда беқарорлик ва ёмон аҳвол юз беради ёки даъватни етказиш тўҳтаб қолади. Балки бундан ҳам баттарроқ нарса юз бериши мумкин. Чунки давлатдаги аҳвол ёмонлашиши ва унинг салтанатига кирадиган ер майдони қисқариб кетиши мумкин. Шунинг учун ҳарбий раъйга унинг шунчаки бир тавсия эканидан кўра кўпроқ аҳамият бериш жоиз эмас.

Ҳарбийлар ўз ишларини бир ихтисос эгалари сифатида адо этишади. Улар ўз ҳисоб-китобларига оламдаги жамоатчилик фикридан фойдаланишни киритишмайди ва Исломга бўлган даъватнинг эътиборни тортадиган даражага етган бўлиши ва бунинг душман билан тўқнаш келгандаги таъсири ҳақида фикр юритишмайди. Улар руҳий ва маънавий қувватлардаги улкан имкониятларни ҳисобга олишга ҳаракат қилишмайди. Улар душман мамлакатида яшаётган ёки шу мамлакат бўйлаб даъватга чиқиб кетган даъватчиларнинг ишларини тушунишга аҳамият қаратишмайди. Дипломатик воситаларни ҳам, сиёсий ишларнинг таъсири нақадар улканлигини ҳам тушуниб етишмайди. Шунинг учун ҳарбийларнинг фикр юритиши кенг қамровли сиёсий фикр юритиш эмас, балки бир мавзугагина тегишли бўлган фикр юритиш бўлади. Шунинг учун уларнинг тавсияси эътиборга олинадиган бўлса у фақат ўз мавзуси бўйичагина қийматли тавсия бўлади. Лекин агар ҳарбийларга ҳаракат қилиш ва қарор чиқариш салоҳияти бериб қўйиладиган бўлса ва уларнинг раъйини қабул қилиш қайсидир даражада мажбурий бўлиб қоладиган бўлса, у ҳолда бу ҳеч шак-шубҳасиз сиёсий қарорларга ва сиёсий ишларнинг юришига зарар етишига сабаб бўлади. Шунинг учун ҳарбий аппаратнинг ташқи сиёсатда таъсирга эга бўлишига йўл қўйиш ҳечам жоиз